Στη δοκό η σφαίρα
23 Ιουλίου 2014 § Σχολιάστε
photo credit: Stuart Roy Clarke
Γκολ, αράουτ, μπέναλτι και γλωσσικά δάνεια. Ή αλλιώς: ψιλή και χαλαρή κουβέντα για την ποδοσφαιρική «γλώσσα».
Πριν από μερικές μέρες, ο Παντελής Μπουκάλας αφιέρωσε την τακτική του στήλη στην ελληνική «ποδοσφαιρική γλώσσα» και ανάμεσα σε άλλα αναφέρθηκε στην προσπάθεια της χούντας να «εξελληνίσει», για την ακρίβεια να φέρει στα μέτρα της καθαρεύουσας, τους ποδοσφαιρικούς όρους. Όπως μαθαίνουμε από εδώ, η διαταγή εκδόθηκε στις 28 Ιουλίου του 1973 και περιλάμβανε τους απαγορευμένους ξενικούς όρους που θα έπρεπε να αντικατασταθούν από τους αντίστοιχους ελληνικούς. Ο Μπουκάλας χαρακτηρίζει, σωστά, την απόφαση βλακώδη και παρουσιάζει μερικές από τις προτάσεις:
Αποφάσισαν δηλαδή και διέταξαν να λέμε σφαίρα την μπάλα, επαναφορά της σφαίρας το αράουτ (που πια συνηθίζεται ως πλάγιο άουτ), βολή το σουτ, επανορθωτικό λάκτισμα το πέναλτι, γωνιαίον λάκτισμα το κόρνερ, εκτίναξη το πλονζόν, κτυπώ την σφαίρα προς το κέντρον το σεντράρω και άλλα ευήθη. Όχι να λέμε και πλονζόν και εκτίναξη, και τερματοφύλακας και γκολκίπερ, και γκολ και τέρμα, προς Θεού (που και για τους χουντικούς, Έλληνας ήταν), αλλά αποκλειστικά εκτίναξη, τερματοφύλακας, τέρμα.
Συμπτωματικά, τις ίδιες μέρες που γράφτηκε το κείμενο σχολιάζαμε σε μια παρέα τη συνήθεια του Αλέξη Σπυρόπουλου να μη λέει/φωνάζει γκολ όταν σκοράρει μία ομάδα. Μάλλον αυτό δεν έχει σχέση με κάποια απέχθεια προς τη λέξη, αλλά με μια προσπάθεια να ακολουθήσει τις συνήθειες των βρετανών συναδέλφων του, οι οποίοι όντως δεν χρησιμοποιούν τη λέξη όταν ένας ποδοσφαιριστής πετυχαίνει ένα γκολ. Ξέφυγα όμως.
Περισσότερο ενδιαφέρον και από το ίδιο το κείμενο του Μπουκάλα έχουν τα σχόλια των αναγνωστών. Αν και το άρθρο δεν αναφέρεται αποκλειστικά στο ζήτημα της μετάφρασης των ξένων ποδοσφαιρικών όρων, οι περισσότεροι σχολιαστές σε αυτό εστιάζουν, ο καθένας με τον τρόπο του.
Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Το θέμα της ποδοσφαιρικής ορολογίας εντάσσεται σε ευρύτερο πεδίο, αυτού των γλωσσικών δανείων, δηλαδή λέξεων και εκφράσεων που μας έρχονται από άλλες γλώσσες. Τα δάνεια αντιμετωπίζονται συνήθως με αρκετή καχυποψία και έχουν αποτελέσει πρώτης τάξης λίπασμα προκειμένου να «τραφούν» διάφοροι ελληνοκεντρικοί και ελληναράδικοι μύθοι σχετικά με τη γλώσσα μας και την επαπειλούμενη εξαιτίας των δανείων γλωσσική και εθνική υποδούλωση.
Το μοτίβο σε αυτές τις περιπτώσεις είναι λίγο πολύ γνωστό: τα δάνεια, που έρχονται και μας χτυπούν την πόρτα κρατώντας λουλούδια και πάστες, δεν θα πρέπει να τα υποδεχθούμε, αλλά αντίθετα έχουμε «χρέος» να τα διώξουμε και να τα απομακρύνουμε διότι έχουν σκοπούς δόλιους και πονηρούς. Θέλουν να εισβάλουν στη γλώσσα μας, να την αφελληνίσουν, να εκφυλίσουν αυτή και συνακόλουθα ολόκληρο το έθνος. Αντί, λοιπόν, για ένα ευχάριστο σουαρέ, θα μας μείνει η ελληνική γλώσσα στα χέρια και θα προσπαθούμε να τη συνεφέρουμε μάταια με αιθέρα.
Προφανώς το θέμα του δανεισμού είναι τεράστιο για να χωρέσει σε ένα ποστάκι ενός ποδοσφαιρικού μπλογκ που μέσα στο καλοκαίρι το έπιασαν οι γλωσσικές ευαισθησίες. Έχουν γραφτεί πολλά ενδιαφέροντα για το θέμα τόσο πρόσφατα (πχ. ο Παναγιωτίδης στο «Μίλα μου για γλώσσα», ο Σαραντάκος στο «γλώσσα μετ’ εμποδίων») όσο και παλιότερα (πχ. ο Χάρης στο «η γλώσσα, τα πάθη και τα λάθη», η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη στο «Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα»). Όλα αυτά τα κείμενα εξηγούν πολύ πειστικά γιατί ο δανεισμός δεν απειλεί καμία φυσική γλώσσα, αλλά, ίσα-ίσα, την εμπλουτίζει. Αν έπρεπε οπωσδήποτε να το κάναμε εδώ μέσα πανεπιστημιακό αμφιθέατρο, θα αναφέραμε με συντομία τέσσερις αρχές που κωδικοποιεί η Κακριδή-Φεράρι στον «Εγκυκλοπαιδικό Οδηγό για τη Γλώσσα», σύμφωνα με τις οποίες η μετάφραση ενός ξένου δανείου καλό θα είναι α) να γίνεται έγκαιρα, πριν καθιερωθεί ο ξένος όρος β) να είναι σύντομη γ) να ακολουθεί τους κανόνες της νέας ελληνικής και δ) να δίνει τη δυνατότητα εύκολης αναγωγής στον ξένο όρο.
Το ποδόσφαιρο πρωτοπαίχτηκε στην Αγγλία, συνεπώς η ορολογία του είναι στα αγγλικά. Υπήρχε όμως ποτέ πιθανότητα να καθιερωθεί το τέρμα αντί του γκολ, το γωνιαίο λάκτισμα αντί του κόρνερ, η ισχυρή βολή αντί του σουτ κλπ; Καμία. Η καθαρεύουσα ταυτίστηκε με τη χούντα και η συντριβή της ακολούθησε την πτώση των Συνταγματαρχών. Ακόμα και αν οι καθαρευουσιάνικοι τύποι αντικαθιστούνταν από τους αντίστοιχους της νέας ελληνικής, το αποτέλεσμα θα ήταν το ίδιο. Κανείς δεν θα έλεγε πλαϊνή/πλάγια επαναφορά αντί για πλάγιο άουτ (και παλιότερα αράουτ), ούτε ο διαιτητής θα σφύριζε το αρχικό/εναρκτήριο χτύπημα αντί για τη σέντρα ενός αγώνα ή, για να θυμηθούμε και μία από τις προτάσεις που είχε κάνει το 1983 ο ακαδημαϊκός Άγγελος Βλάχος μέσα από τη στήλη του (πάλι) στην Καθημερινή, ο σκόρερ δεν θα γινόταν τερματίας. Ακόμα και στο λογοτεχνικό-αθλητικό στέκι του «Κοραή» στην Ιπποκράτους, οι όποιοι καθαρευουσιανισμοί των σεβάσμιων θαμώνων περιορίζονται σε φράσεις όπως «δείχνει κλάση μεγάλου παίκτου αυτός ο Φετφατζίδης».
ελεύθερο λάκτισμα: αυτή η τέχνη
Όλες προτάσεις για τη μετάφραση των ξένων ποδοσφαιρικών όρων προσκρούουν σε μία ή περισσότερες από τις αρχές που σημειώθηκαν προηγουμένως. Εξάλλου, τις περισσότερες φορές έχουμε να κάνουμε με μεταφραστικά δάνεια από την αντίστοιχη ποδοσφαιρική ορολογία των γαλλικών και των ιταλικών. Εκεί βρίσκουμε τα εναρκτήρια λακτίσματα, τις πλάγιες επαναφορές κτλ. Πράγματι, στα γαλλικά, στα ιταλικά, στα ισπανικά και κυρίως στα γερμανικά, όπου έχουμε το κάπως αστείο Tor αντί του οικουμενικού γκολ, ένα μεγάλο μέρος της ορολογίας έχει μεταφραστεί. Ανάμεσα σε όλα αυτά τα μεταφραστικά δάνεια υπάρχει και το ισπανικό cerebro, από το ελληνικό κέρβερος, που χρησιμοποιείται –αρκετά σπάνια είναι η αλήθεια- για να δηλώσει τον τερματοφύλακα.
Ωστόσο, κάποιοι από αυτούς του όρους έχουν ήδη υποχωρήσει έναντι των αντίστοιχων αγγλικών, ενώ σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιείται μια μεικτή ορολογία. Όπως δηλαδή και στα ελληνικά, όπου πλάι στον αμυντικό, τον επιθετικό, τον διαιτητή ή τον επόπτη (για να μην ξεχνιόμαστε στην αρχή λεγόταν λάιν(σ)μαν) χρησιμοποιείται το οφσάιντ, το πέναλτι και το σουτ, που μια χαρά εντάχθηκε στο σύστημα της γλώσσας μας και έδωσε το σουτάρω, σουτάκι, σουτάρα κλπ. Το σουτάρω μάλιστα απέκτησε με τον καιρό και μία επιπλέον σημασία, αυτή του «διώχνω, απομακρύνω κάποιον» (τον σούταρε).
Επίσης, οι προτάσεις αυτές απέτυχαν πιθανόν για έναν ακόμα λόγο: η συμμετοχή σε ένα ποδοσφαιρικό γεγονός είναι μια καθημερινή, μαζική κοινωνική πρακτική. Ακόμα και η παρακολούθηση ενός αγώνα, συνιστά συμμετοχή αφού μέσω της διεπίδρασης μεταξύ όσων παρακολουθούν δομούνται ταυτότητες και σχέσεις και επιτυγχάνεται ισχυρή συναισθηματική εμπλοκή με το ίδιο το γεγονός. Οι αποστάσεις, αν και εμφανείς και άνισες, μεταξύ οπαδού και επαγγελματικού σωματείου καταλύονται. Ο οπαδός δεν είναι δέκτης του γεγονότος, αλλά το βιώνει. Η γλώσσα με την οποία πραγματώνει όλα τα παραπάνω, με την οποία δηλαδή κατασκευάζει την ταυτότητα του ως οπαδού, είναι καθημερινή άρα ακόμα και το πιο τεχνικό και στριφνό κομμάτι, αυτό της ορολογίας, δεν θα μπορούσε παρά να πραγματωνόταν με καθημερινό και όχι λόγιο ύφος.
Για να το κλείνουμε σιγά-σιγά. Η γλώσσα μας δεν κινδυνεύει ούτε θα κινδυνεύσει από τα όμορφα, τυχερά ή κόντρα στη ροή του ματς γκολ. Ούτε θα κινδυνεύσει από τα σωστά ή μη οφσάιντ που θα υποδείξει ο πλάγιος. Εξάλλου, όσοι σοβαρά τα πιστεύουν αυτά αγνοούν ή ξεχνάνε πως ακόμα και πάγκος, για παράδειγμα, που είναι «ηλεκτρικός» για πολλούς προπονητές είναι δανεισμένος από το ιταλικό banco. Αντίθετα, πολύ περισσότερο βλάπτουν όλα αυτά «νεοκαθαρευουσιάνικα» που ακούγονται στις μεταδόσεις, όλα αυτά τα εισήλθε εντός του αγωνιστικού χώρου και υπεδείχθη σε θέση οφσάιντ, η κάθετη δοκός και τα δίκην τερματοφύλακα, με τα οποία δήθεν «ευπρεπίζονται» η γλώσσα μας και ένα υπέροχο λαϊκό άθλημα.
Οι πτησεις του Μπεργκαμπ 
Σχολιάστε